Ana Sayfa Öne Çıkanlar Nadir toprak elementleri ve Türkiye: Jeopolitik satrançta yeni kurallar ve yeşil dönüşümün...

Nadir toprak elementleri ve Türkiye: Jeopolitik satrançta yeni kurallar ve yeşil dönüşümün anahtarı

Yazar

Haz 2, 2025 @ 13:22 Değiştirilme tarihi: Eyl 23, 2025 @ 16:21

Milli İstihbarat Akademisi’nin Mayıs 2025 tarihli “Nadir Toprak Elementleri ve Türkiye: Jeopolitik Satrançta Yeni Dinamikler ve Aktörler” başlıklı raporundan derlenmiştir.

Güncel analiz için: Türkiye’nin nadir toprak işleme teknolojisi ve Beylikova’nın stratejik önemi üzerine en yeni makalemizi buradan okuyabilirsiniz
Beylikova nadir toprak işleme teknolojisi

Stratejik minerallerin yükselişi ve Türkiye’nin rolü

Küresel ekonomi dijitalleşme ve karbon-nötr büyüme hedefleriyle yeniden şekillenirken, nadir toprak elementleri (NTE) sadece yüksek teknoloji sanayilerinin değil, aynı zamanda savunma kabiliyetlerinin, yeşil enerji dönüşümünün ve dijital altyapıların da stratejik temelini oluşturuyor. Yeşil dönüşümü destekleyen kritik mineraller pazarının 2024’te 325 milyar dolar büyüklüğe ulaştığı ve 2040’ta 770 milyar dolara ulaşacağı öngörülüyor. NTE’ye dayalı motor, türbin ve elektronik ürün pazarının ise şimdiden 1 trilyon doları aştığı hesaplanıyor.

Bu stratejik arenada Çin, küresel NTE cevher üretiminin %61’ini ve rafinaj kapasitesinin %92’sini kontrol ederek baskın bir konumda. ABD ise NTE ihtiyacının büyük bir kısmını ithalatla karşılamakta, özellikle ağır NTE’lerde dışa bağımlılığı sürmekte. Bu durum, ABD’nin savunma sanayisi ve teknolojik gelişimi için önemli riskler barındırıyor. Yeni tedarik kaynakları arayışında Ukrayna ve Grönland gibi bölgeler öne çıkarken, Türkiye de Eskişehir/Beylikova’da bulunan 694 milyon tonluk devasa rezerviyle Çin’in ardından dünyanın en büyük ikinci NTE sahasına sahip ülke konumunda. Türkiye’nin hedefi, yıllık 570 bin tonluk saflaştırma kapasitesine ulaşarak bölgesel bir aktör olmak. Bu analiz, NTE’lerin küresel dinamiklerini ve Türkiye’nin bu jeopolitik satrançtaki yerini ve potansiyelini ortaya koyuyor.

Nadir toprak elementleri (NTE) nedir ve neden bu kadar önemliler?

Nadir toprak elementleri (NTE), periyodik tablodaki lantanit serisi elementleri (lantanyum, seryum, praseodimyum, neodimyum, prometyum, samaryum, evropiyum, gadolinyum, terbiyum, disprosyum, holmiyum, erbiyum, tulyum, iterbiyum ve lütesyum) ile kimyasal özellikleri benzer olan ve genellikle onlarla birlikte bulunan skandiyum ve itriyumu içeren bir grup metal.

Bu elementler, isimlerinin aksine yerkabuğunda nispeten bol bulunsalar da, ekonomik olarak çıkarılabilir ve işlenebilir yoğunluklarda nadiren bulunuyorlar. Çıkarma ve işleme süreçleri teknik zorluklar ve çevresel kaygılar barındırıyor. NTE’ler; akıllı telefonlar, rüzgâr türbinleri, elektrikli araç motorları, LCD ekranlar, enerji tasarruflu aydınlatmalar, hoparlörler ve savunma sistemleri gibi sayısız kritik teknolojinin üretiminde vazgeçilmez bileşenleri. Özellikle rüzgar türbinleri ve elektrikli araç motorlarında kullanılan yüksek manyetik özellikli NTE’ler enerji verimliliğini artırıyor. Artan talep ve sınırlı arz, NTE’leri jeopolitik rekabetin odağına yerleştirirken, bu elementleri üreten veya işleyebilen ülkeler önemli bir stratejik avantaj elde ediyorlar.

Küresel NTE piyasasında jeopolitik satranç

NTE tedarik zincirindeki hakimiyet, küresel güç dengelerini doğrudan etkileyen bir faktör haline geldi. Bu alandaki rekabet, özellikle Çin, ABD ve diğer potansiyel oyuncular arasında yoğunlaşmakta.

Çin’in kırılgan hakimiyeti

Çin, uzun yıllardır NTE piyasasında tartışmasız bir lider konumundadır. Küresel NTE cevher üretiminin %61’ini ve daha da önemlisi rafinaj ve ayırma kapasitesinin %92’sini kontrol etmektedir. Bu durum, Çin’e hem ham madde çıkarma hem de bu maddeleri yüksek değerli ürünlere dönüştürme konusunda büyük bir güç vermektedir. Örneğin, Çin 2024’te 300 bin ton NdFeB (Neodimyum-Demir-Bor) kalıcı mıknatısı üreterek, ABD’nin 2025 hedef hacminin yaklaşık 300 katına ulaşmıştır. Çin, bu hakimiyetini yıllık üretim kotaları (2024’te 270 bin ton cevher, 254 bin ton ayrıştırma) ve ihracat lisans zorunlulukları (4 Nisan 2025’te yedi NTE’ye getirilen) gibi politikalarla pekiştirerek “üret, kısıtla, lisansla” modelini uygulamakta. Dünyanın en büyük NTE sahası olan İç Moğolistan’daki Bayan Obo madeni, tek başına Çin’in toplam NTE rezervlerinin %80’ini ve küresel rezervlerin yaklaşık %40’ını temsil ediyor.

ABD’nin stratejik bağımlılığı ve alternatif arayışları

Amerika Birleşik Devletleri, NTE’lere olan ihtiyacının büyük bir kısmını, özellikle 2020-2023 döneminde %70 oranında Çin’den ithal ederek karşılamakta. Kaliforniya’daki Mountain Pass madeni ağırlıklı olarak hafif NTE (HNTE) üretirken, savunma sanayisi için kritik olan ağır NTE (ANTE) ihtiyacında neredeyse tamamen dışa bağımlı. Bir F-35 savaş uçağının yaklaşık 410 kg, Arleigh Burke sınıfı bir destroyerinin 2,36 ton ve Virginia sınıfı bir nükleer denizaltının 4,17 ton NTE’ye ihtiyaç duyduğu düşünüldüğünde, bu bağımlılık ABD’nin ulusal güvenliği için ciddi bir zafiyet oluşturmakta. Bu nedenle ABD, ANTE arzını güvence altına almak için aktif olarak yeni tedarik kaynakları aramakta.

ABD Enerji Bakanlığı’nın kritik mineraller listesi de bu dışa bağımlılığı azaltma hedefini vurguluyor. Aşağıdaki tablo, ABD’nin stratejik olarak önemli bulduğu bazı NTE’leri ve mevcut üretim kapasitesini gösteriyor.

**ABD’nin Stratejik Olarak Önemli Bulduğu Nadir Toprak Elementleri**
Element	Tür	Ana Kullanım Alanları	ABD’nin Üretim Kapasitesi
Neodimyum	HNTE	Güçlü mıknatıslar, elektrikli araçlar	Var (Mountain Pass)
Praseodimyum	HNTE	Mıknatıslar, rüzgâr türbinleri	Var (Mountain Pass)
Disprosyum	ANTE	Yüksek sıcaklık mıknatıslar, savunma sanayisi	Sınırlı, çoğunlukla ithal
Terbiyum	ANTE	Mıknatıslar, fosforlar, lazerler	Sınırlı, çoğunlukla ithal

Bu arayışlar kapsamında Ukrayna ve Grönland stratejik öneme sahip bölgeler olarak öne çıkıyorlar.

Savaşın gölgesindeki Ukrayna rezervleri

Ukrayna, dünya mineral rezervlerinin yaklaşık %5’ine sahip önemli bir madencilik ülkesi. Demir, manganez, titanyum, lityum, grafit ve NTE gibi değerli minerallere sahip olan Ukrayna, özellikle Avrupa için alternatif bir kaynak potansiyeli taşımakta. Ancak, Rusya’nın 2014’teki Kırım işgali ve 2022’den beri devam eden çatışmalar, ülkenin doğu ve güney bölgelerindeki madenlere erişimi ve üretimi ciddi şekilde kısıtlamış durumda. Değerli maden rezervlerinin yaklaşık %40’ı Rus işgali altındaki bölgelerde yer alıyor.

30 Nisan 2025 tarihli ABD-Ukrayna Mineral Anlaşması, daha önceki 500 milyar dolarlık geri ödeme planı yerine %50-%50 ortak fon modeli getirerek, ABD’nin Ukrayna’nın NTE ve kritik mineral rezervlerine erişimini sağlamayı ve Çin’e olan bağımlılığını azaltmayı hedefliyor. Savaşın altyapıya verdiği zarar ve işgal altındaki bölgeler kısa vadede üretimi sınırlasa da, uzun vadede bu kaynaklar elektrikli araç, rüzgar türbini ve savunma elektroniği için fiyat dengeleme potansiyeli sunuyor.

**Ukrayna’nın Ana Mineral Rezervleri ve Bulundukları Konumlar**
Mineral	Tahminî Rezervler	Bulundukları Konumlar	Küresel Üretim (%)	Dünyadaki Sıralaması
Demir	6,5 milyar ton	Kryvyi Rih, Kremençuk, Mariupol, Kerç	%1,5	8
Manganez	140 milyon ton	Nikopol, Zaporijya	%1,6	4
Titanyum	8,4 milyon ton	Kiev, Dnipro, Harkiv, Donetsk	%7	9
Lityum	500 bin ton	Shevchenkivskyi, Polokhivske, Dobra, Kruta Balka		1 (Avrupa’da)
Grafit	18,6 milyon ton	Zavallivskyi, Zarichne, Balakhivskyi	%4	5
NTE	Dünyanın %5’i	Donetsk, Harkiv, Zaporijya, Kirovograd, Dnipropetrovsk

Grönland: Ağır NTE’ler için stratejik kuzey kutbu kaynağı

Grönland, özellikle disprosyum ve terbiyum gibi ağır nadir toprak elementleri (ANTE) açısından zengin cevher sahalarına sahip. Bu durum, ABD’nin ANTE açığını kapatmak ve Çin’in bu alandaki hakimiyetine karşı bir alternatif yaratmak için Grönland’ı stratejik bir öncelik haline getirmiş durumda. Küresel ısınmayla buzulların erimesi, yeni maden sahalarının keşfini kolaylaştırarak bölgenin ekonomik cazibesini artırmıştır. ABD’nin Grönland’a olan ilgisi, tedarik zinciri güvenliğini sağlama ve Çin’e olan bağımlılığı azaltma stratejisinin bir parçası.

Türkiye’nin nadir toprak elementleri arenasındaki yeri ve stratejik yol haritası

Türkiye, nadir toprak elementleri konusunda dünyanın en önemli potansiyel oyuncularından biri olarak öne çıkmaktadır. Eskişehir’in Beylikova ilçesinde keşfedilen 694 milyon tonluk NTE rezervi, Çin’den sonra dünyanın en büyük ikinci NTE sahası olarak kayıtlara geçti. Bu devasa rezerv, Türkiye’ye küresel NTE pazarında stratejik bir konum sunmakta.

Üretim kapasitesi ve hedefler

Beylikova’da Eti Maden tarafından kurulmakta olan pilot tesisin yıllık 10 bin ton Nadir Toprak Oksit (NTO) üretme kapasitesine sahip olması planlanıyor. T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın hedefi ise bu pilot tesisin ardından endüstriyel üretime geçerek yıllık 570 bin ton nadir elementi saflaştıracak bir sanayi tesisi kurmak. Ayrıca Eskişehir dışında Sivas, Burdur ve Malatya gibi bölgelerde de yeni rezerv alanları tespit edilmiş olup, bu bölgelerdeki arama ve geliştirme çalışmaları devam sürüyor.

Stratejik önemi ve katma değer üretimi

Türkiye’nin NTE üretmesi, sadece ekonomik bir kazanç sağlamanın ötesinde, küresel enerji ve teknoloji piyasalarında daha güçlü bir konuma gelmesine de olanak tanıyacak. Çin’in pazardaki hakimiyeti, diğer ülkeleri alternatif tedarikçiler aramaya yöneltirken, Türkiye bu boşluğu doldurabilecek önemli bir aday. NTE’ler, Türkiye’nin yerli ve milli savunma sanayisi hedefleri, yenilenebilir enerji (rüzgar, güneş) ve elektrikli araç teknolojilerindeki atılımları ile teknolojik bağımsızlık arayışı için hayati öneme sahip.

Ancak NTE madenciliği ve işlemesi yüksek yatırım maliyetleri, ileri teknoloji ve dikkatli bir çevresel planlama gerektiriyor. Özellikle rafineri ve alaşım teknolojilerinde Çin, Japonya ve Fransa gibi ülkelerin öncülüğü, Türkiye için bir “teknoloji açığı” oluşturmakta. Bu açığın kapatılması için lisans anlaşmalarının yanı sıra güçlü bir yerli Ar-Ge ekosisteminin geliştirilmesi elzem durumda. Türkiye’nin Gümrük Birliği statüsü ve lojistik avantajları, Avrupa’nın “yakın bölge tedarikçisi” arayışında onu doğal bir aday yapıyor.

2025-2035 dönemi NTE yol haritası

Raporda, Türkiye’nin NTE ekosistemini 10 yıllık bir perspektifle geliştirmesi için üç eksenli bir yol haritası öneriliyor. Bu haritanın amacı, rezervden nihai ürüne kadar tüm değer zincirini yurt içinde tamamlayarak hem ulusal talebi karşılamak hem de Avrupa-Asya pazarlarına açılmak. Temel hedef, “çıkar-sat” modelinden ziyade “rafineri, geri dönüşüm, çevre” üçlüsünü dengeli bir şekilde yürüterek katma değer üretmek.

Türkiye’nin NTE Ekosisteminin Geliştirilmesine Yönelik Yol Haritası
(2025-2035)
Dönem	Önerilen Öncelik	Temel Göstergeler
2025-2028 (Temel altyapı)	• Beylikova başta olmak üzere ana sahalarda JORC/NI-43-101/UMREK uyumlu rezerv doğrulaması • Pilot tesisinin devreye alınması • Üniversite-sanayi konsorsiyumuyla mıknatıs alaşımı Ar-Ge yatırımları	• 2027 sonunda kanıtlanmış ve muhtemel rezervin rakamsal olarak gösterilmesi • Yıllık 1.200 ton üretim • Yerli manyetik toz prototip oranı ~%20
2028-2032 (Ölçek büyütme)	• Çoklu teknoloji lisansına sahip entegre rafineri kurulumu • Mineraller Güvenlik Ortaklığı (Minerals Security Partnership) gibi uluslararası iş birlikleri	• Yıllık 500 bin ton cevher işleme • 2030 itibarıyla NTO’nun ≥%50’si manyetik toza dönüştürülmüş olmalı • Yıllık NdFeB mıknatıs üretimi ≥2.500 ton
2032-2035 (Küresel konumlama)	• Sinterlenmiş mıknatıs ve elektrikli araç motor montaj hattı yatırımları • İkincil ham maddeden (elektronik atık, hurda mıknatıs) geri kazanım kapasitesinin kademeli olarak artırılması • Dış kaynaklı fonlarla teknoloji ortaklıklarının çeşitlendirilmesi	• 2035’te katma değer çarpanı (cevher -> nihai ürün) ≥10 • İkincil NTE girdisi toplam arzın ~%25’i

Bu yol haritasının başarısı için kanıtlanmış rezerv verisi, ölçeklenebilir rafineri yatırımı, ileri manyetik alaşım teknolojisi ve finansal-diplomatik portföy çeşitliliği kritik başarı faktörleri olarak öne çıkıyor.

Geleceğin stratejik elementleri ve Türkiye’nin fırsat penceresi

Dijitalleşme ve karbon-nötr büyüme hedefleri, nadir toprak elementlerini (NTE) modern dünyanın en stratejik ham maddelerinden biri haline getirmiştir. İleri savunma sistemleri, yenilenebilir enerji altyapıları ve yüksek performanslı elektronik cihazlar için vazgeçilmez olan bu elementlere talep artarken, arz zinciri büyük ölçüde Çin’in kontrolündedir. Bu durum, küresel tedarik zincirinde önemli riskler ve stratejik bağımlılıklar yaratıyor.

ABD gibi büyük güçler, Çin’e olan bağımlılıklarını azaltmak ve tedarik güvenliklerini sağlamak amacıyla iç üretim kapasitelerini artırmaya ve Ukrayna, Grönland gibi alternatif kaynaklara yönelmeye çalışıyorlar. Ancak bu alternatiflerin devreye girmesi zaman alacak ve çeşitli yeni zorluklar yaratacak. Bu noktada, elektronik atıklardan ve hurda mıknatıslardan NTE geri kazanımı gibi döngüsel ekonomi çözümleri, talep baskısını hafifletmede kritik bir rol oynayabilir.

Türkiye, sahip olduğu devasa NTE rezervleri ve stratejik konumuyla bu yeni jeopolitik denklemde önemli bir oyuncu olma potansiyeline sahip. Nadir Toprak Elementleri ve Türkiye: Jeopolitik Satrançta Yeni Dinamikler ve Aktörler raporunda sunulan üç ayaklı stratejik yol haritası – kapalı devre tesislerle entegre üretim, güçlü bir döngüsel ekonomi politikası ve Ar-Ge yatırımlarıyla teknoloji bağımlılığını azaltmak – Türkiye’nin “rezerv sahibi” konumundan “katma değer üreticisi” konumuna geçişini sağlayabilir. Bu adımların finansman, çevresel regülasyonlar ve uluslararası işbirlikleriyle desteklenmesi, Türkiye’nin 2035 yılına kadar hem bölgesel hem de küresel NTE tedarik zincirinde güçlü bir yer edinmesini mümkün kılacaktır. Erken ve stratejik pozisyon alan ülkeler, bu yeni dönemde hem ekonomik refahlarını artıracak hem de stratejik özerkliklerini güçlendirecek.