Ana Sayfa Öne Çıkanlar Türkiye elektrik şebekesi: Üretim değil akış krizi, dijital ikiz ve yaşayan plan

Türkiye elektrik şebekesi: Üretim değil akış krizi, dijital ikiz ve yaşayan plan

Yazar

Ara 17, 2025 @ 16:41 Değiştirilme tarihi: Ara 17, 2025 @ 16:44

Türkiye bugün bir üretim krizi değil, akışın eksik kurgulanması krizini yaşıyor. Firecarrier, bu krizi yalnızca tarif eden değil, dijital ikiz ve yaşayan plan çerçevesiyle “an seçmeyen” yapıyı kayda geçiren ve dönüştürmeye çalışan bir rol üstleniyor.

Hızlı bakış

Türkiye’nin elektrik sistemi üretim krizi değil, akış mimarisi krizi yaşıyor.
Tek master plan artık yeterli değil; dijital ikiz ve sürekli optimizasyon gerekiyor.
Firecarrier, akışı modelleyerek tıkanma noktalarını öngören bir bilgi çerçevesi sunuyor.
Depolama, esneklik ve talep tarafı entegrasyonu sistemin omurgası haline geliyor.
Yaşayan akış mimarisi, üretim kapasitesinden daha kritik bir hedef olmalıdır.

Zaman, an seçmektir ve Türkiye bugün akış krizinde

Zaman, an seçmektir. Seçmiyorsanız akar gider. Türkiye’nin elektrik sistemi bugün bir üretim krizi yaşamıyor. Yaşanan şey, şebeke akışının artık alıştığımız zaman ölçekleri ve planlama refleksleriyle yönetilememesi. Kurulu güç artıyor, rüzgar ve GES projeleri sıraya giriyor, depolama regülasyonları yazılıyor. Ancak bu tabloyu yalnızca “eksik yapılmış yatırımlar” olarak okumak yanıltıcı olur. Çünkü bugün sorun, tek tek bileşenlerin varlığı ya da yokluğundan çok, zamanın ve teknolojinin aynı anda hızlanması.
On yıl önce erişilemez görünen teknolojiler bugün günlük hayatın parçası. Yapay zeka artık istisna değil, altyapı. Yenilenebilir enerji teknolojileri ise birkaç yıl içinde köklü biçimde değişiyor. Aynı anda pandemi, büyük depremler, savaşlar ve ekonomik dalgalanmalar, geleceğe dair kararları daha belirsiz ve daha kırılgan hale getiriyor. Bu koşullarda, 10 yıllık plan ufukları giderek anlamını yitiriyor. Planlar uygulanmadan eskiyor, varsayımlar daha hayata geçmeden değişiyor. Bu yalnızca Türkiye’ye özgü bir durum değil. Dünya genelinde enerji sistemleri daha kısa karar döngüleri ve daha yüksek belirsizlikle çalışmak zorunda kalıyor.

Bugün şebekeye dair tartışılan pek çok başlık; bağlantı kısıtları, lisanssız üretim darboğazı, depolama ihtiyacı, iletim yatırımları, aslında tek bir temel soruya bağlanıyor. Üretilen enerjiyi, hızlanan teknoloji değişimi, belirsiz ekonomik koşullar ve artan riskler altında ne kadar esnek, ne kadar hızlı ve ne kadar uyarlanabilir biçimde taşıyabiliyoruz?

Bir de çoğu zaman geri planda kalan ama giderek kritikleşen bir boyut var: elektrik şebekesi artık yalnızca sivil ekonomi için değil, savunma ve güvenlik için de omurga niteliğinde. NATO ve benzeri yapılarda, orduların enerji arzı büyük ölçüde sivil şebekeye dayanıyor; bu nedenle iletim ve dağıtım hatları, siber ve fiziksel saldırıların hedefi haline geliyor ve kritik altyapı olarak korunması gereken bir savunma unsuru sayılıyor. Türkiye için de şebeke akışını yönetmek, sadece sanayiyi ve haneleri değil, askeri üslerden komuta-kontrol sistemlerine kadar uzanan bir güvenlik mimarisini ayakta tutmak anlamına geliyor.

Firecarrier: Haber değil, akışı taşıyan katman

Firecarrier, bir yayın adı değil, bir rol tanımı. Akışı kurulmayan enerjinin, planlanmayan teknolojinin ve ertelenmiş kararların bedelini önceden gören ve taşıyan katman. Kriz olduktan sonra “haber veren” değil, kriz daha olacakken altyapıdaki sıkışmayı gösteren bir mercek. Bu yüzden Firecarrier, sadece yorumlayan değil, model kuran, sadece tepki veren değil, akışı önceden kurgulayan bir çizgiye yaslanıyor.
Firecarrier’ın üretmesi gereken içerik de klasik haber formatının ötesinde. Akış analizi ile “nerede tıkanacak?” sorusunu, öngörü dosyası ile “3 yıl sonra neden patlayacak?” sorusunu ve ikiz senaryolarla “şu karar alınırsa/alınmazsa ne olur?” sorusunu veri ve senaryolar üzerinden ele alan bir yapı. Yazılan her metin “haklı çıkmak” ya da “herkesi ikna etmek” için değil, kayda geçirmek için var. Zamanın nasıl aktığını, hangi anda hangi seçimin yapılmadığını gösteren bir kayıt sistemi.

Türkiye’nin şebekesi tek bir master planla çözülemez

Bugün hâlâ masada olan reçete tanıdık. 10 yıllık iletim planları, yeni hat ve trafo yatırımları, hızlandırılmış izin süreçleri. Bunların hiçbiri yanlış değil, ama artık yeterli değil. Çünkü mevcut yapı, artan yenilenebilir penetrasyonu, dağıtık üretim ve elektrifikasyon baskısı altında statik değil, doğrusal değil ve giderek daha az öngörülebilir bir sisteme dönüşüyor. Tek seferde yazılan, 5–10 yıllık bir “master plan” bu dinamikle başa çıkamaz.
Bu yüzden çözüm “tek bir master plan + saha yatırımı” olamaz. Çözüm, yaşayan bir dijital ikiz ve sürekli yeniden optimizasyon yaklaşımıdır. Şebekenin fiziksel hali (hatlar, trafolar, şaltlar, koruma sistemleri), operasyonel durumu (SCADA, EMS, DMS, bakım, arıza, yük akışı) ve piyasa–davranış katmanı (üretim ve talep tahmini, fiyat, kısıt, esneklik) aynı anda modellenmeli, test edilmeli ve her yeni veriyle güncellenmeli. Aksi takdirde, her yeni yatırım bir öncekinin eksiklerini büyüten parçalı müdahaleler olarak kalacak.

Bizim pozisyonumuz: Kusursuz plan değil, eksik olanın adı

Firecarrier’ın önerdiği çerçeve, “kusursuz” ya da “tamamlanmış” bir plan iddiası taşımıyor. Tam tersine, bugün eksik olduğu açık olan şeyi, dijital ikiz temelli, 3–5 yıllık teknoloji eğrisini ve tedarik/afet/aksaklık risklerini birlikte taşıyan yaşayan bir sistem ihtiyacını bilinçli biçimde ortaya koyuyor. Bu çerçeve, klasik anlamda bir “5–10 yıllık master plan” değil, öngörü, teknoloji gelişimi ve şokları birlikte taşıyan, sürekli güncellenen bir işletme biçimi.
Bu yaklaşım herkesin hoşuna gitmek zorunda değil. Herkesin işine de gelmeyebilir, herkesin kolayca anlayacağı bir çerçeve de olmayabilir. Bu bir sorun değil. Çünkü bugün yaşanan tıkanmanın önemli bir kısmı, tam da herkesin mutlu olacağı, kimseyi rahatsız etmeyecek bir an ararken zamanın akmasına izin vermekten kaynaklanıyor. Eksikleri olabilir, geliştirilmeye açıktır, ancak artık yapılmaması gereken tek şey belli. Beklemek ve “bir sonraki plan dönemini” bekleyerek ertelemek yapılmaması gereken şeydir.

Hedef: Üretim değil, yaşayan akış mimarisi

Türkiye için temel hedef, yalnızca yeni üretim kapasitesi eklemek değil, yüksek RES ve GES penetrasyonu, depolama ve esnek talebi güvenli biçimde taşıyan bir akış mimarisi kurmak. Bu mimari, kısıtları saklamayan, fiyatlayan ve saha gerçeğini sürekli olarak dijital ikize geri besleyen bir yapı olmalı. Başarı artık sadece MW artışı ile ölçülemez. Kesinti ve kısıtlı saatlerde düşüş, “curtailment” oranlarının azalması, bağlantı sürelerindeki kısalma ve birim yatırım başına sağlanan gerçek şebeke kapasite artışı gibi göstergelerle izlenmeli.
Bu çerçevede üretim yatırımları, iletim ve dağıtımın üzerinde çalıştığı “sabit zemin” değil, yaşayan bir sistemin bileşenleri olarak düşünülmeli. Her yeni santral, her yeni depolama tesisi ve her yeni tüketim deseni, dijital ikiz içinde test edilip, sistemin bütününe etkisiyle birlikte ele alınmadıkça anlamlı bir kapasite artışına dönüşmez. Hedef, üretimi değil, üretimle birlikte akışı yönetebilen bir mimariyi kurmak.

Kurulum mimarisi: Önce veri omurgası, sonra yatırım

Şebeke parçalı verilerle yönetilemez. TEİAŞ, dağıtım şirketleri, üreticiler, OSB’ler, depolama ve şarj altyapısı ile SCADA, EMS ve DMS sistemleri ortak bir veri sözlüğü ile konuşmak zorunda. Bu omurga, gerçek zamanlı veri akışı, tarihsel veri gölü ve yüksek veri kalitesi üzerine kurulu olmalı. Zaman senkronizasyonu ve olay etiketleme (arıza, bakım, kısıt, hava olayı) standart hale gelmeden, ne planlama ne de işletme tarafında sağlıklı karar üretilebilir.
Veri omurgası kurulmayan bir sistemde, atılan her adım körleşir. Yatırımlar tekil dosyalar olarak onaylanır, ama sistemin bütünündeki dar boğazlara etkisi netleşmez. Dijital ikiz perspektifi, bu nedenle bir yazılım projesi değil, veri temelli bir işletme kültürü değişimi. Önce veri omurgası kurulacak, sonra bu omurganın üzerine yatırım kararları ve işletme algoritmaları yerleşecek.

Dijital ikiz: Model değil, işletme biçimi

Dijital ikiz, tek başına karmaşık bir şebeke modeli değil. Karar üretme biçimi. Üç katmanlı bir yapıdan söz ediyoruz: fiziksel ikiz, operasyon ikizi ve piyasa–davranış ikizi. Fiziksel ikiz; hatlar, trafolar, şalt sahaları, koruma sistemleri, reaktif ekipman, kablo ve iletken özellikleri ile topolojiyi içerir. Operasyon ikizi; SCADA, EMS, DMS, kesici durumları, yük akışı, gerilim/frekans profilleri ve bakım planlarını takip eder. Piyasa ve davranış ikizi ise üretim ve talep tahminleri, fiyat–kısıt etkileşimi ve esneklik kaynaklarını kapsar.
Bu üç katman birlikte çalışmadan, kısıt yönetimi, depolama konumlandırması ve esneklik kullanımı sağlıklı biçimde yapılamaz. Dijital ikiz, bu katmanları bir araya getirerek “şu anda sistem nerede, birazdan ne olacak ve hangi aksiyon hangi sonucu üretir?” sorularına cevap veren bir işletme biçimidir. Burada amaç, bir kez oluşturulup rafa kaldırılan bir model değil; her gün veriyle beslenen, senaryolarla sınanan ve kararlarla birlikte değişen yaşayan bir yapı kurmak.

Karar motoru: Öner, uygula, ölç, öğren döngüsü

Dijital ikizin kalbinde bir karar motoru yer almalı. Bu motor, gün öncesi, gün içi ve gerçek zamanlı optimal güç akışı senaryolarını çalıştırabilmeli, güvenlik kısıtları altında (SCOPF) en uygun akış yollarını, gerilim profillerini ve rezerv dağılımını önerebilmeli. Kısıt yönetimi ve reaktif güç optimizasyonu, sadece mühendislik hesapları değil, gerçek zamanlı bir karar problemi.

Karar motoru, depolama, talep tarafı katılımı, “curtailment” ve şebeke anahtarlama aksiyonlarını “öner, uygula, ölç, öğren” döngüsüyle yönetmeli. Bu döngü, her aksiyonun sonucunu kayda alır, modeli günceller ve bir sonraki karar için sistemi daha isabetli hale getirir. Böylece şebeke, statik planlara değil, sürekli öğrenen ve uyarlanan bir karar mekanizmasına sahip olur.

Program yapısı: Üç paralel hatla ilerleyen dönüşüm

Böylesi bir dönüşüm, tek bir proje listesiyle yönetilemez. Üç paralel program hattı gerektirir. Hat A, “görünürlük ve kontrol” hattı. Akıllı sayaçlar, feeder ölçümleri, iletimde kritik noktalara PMU ve WAMS yerleştirilmesi, dağıtımda DMS ve DERMS’in yaygınlaştırılması ve inverter ağırlıklı şebekeye uygun koruma koordinasyonu gibi adımları içerir. Amaç, sistemi görmek ve anlık olarak yönetebilmektir. Hat B, “kapasite ve esneklik” hattı. Kritik dar boğaz koridorlarında yeni iletim hatları ve trafo merkezleri, dinamik hat kapasitesi uygulamaları, seri kompanzasyon ve FACTS yatırımları, stratejik noktalarda şebeke ölçekli depolama projeleri bu hattın parçaları. Dağıtım tarafında ise “non-wire alternatives” ile depolama, esneklik ve volt/var kontrolü sayesinde yeni kablo yatırımlarını erteleyebilmek hedeflenir. Hat C ise “planlama, izin, tedarik ve afet” hattı. Modüler trafo merkezi tasarımları, tedarik zinciri risk haritaları, afet senaryoları ve siber güvenlik altyapısı bu hattın sorumluluğundadır.

Zaman ufku: 0–12, 12–36 ve 36–60 ay

Elektrik şebekesinin dönüşümünde 10 yıl artık çok uzun, 5 yıl yüksek maliyetli, 1–2 yıl ise kritik pencereyi ifade ediyor. Bu nedenle zaman ufku, 0–12 ay, 12–36 ay ve 36–60 ay olarak üç dilimde düşünülmeli. İlk 12 ay, haritalama, pilot ve hızlı kazanım dönemi olarak kurgulanmalı. Veri sözlüğü ve veri paylaşım anlaşmaları yapılır, 2–3 kritik bölgede dijital ikiz pilotu kurulur, 20–30 kritik dar boğaz listelenir ve reaktif destek, koruma ayarları, dinamik hat kapasitesi pilotları devreye alınır.
12–36 ay arasında, dijital ikiz iletim ve seçili dağıtım bölgelerine yayılır. DERMS ve esneklik mekanizmaları devreye alınır. Trafo merkezi güçlendirmeleri, yeni hatlar, STATCOM gibi yatırımlar yapılır ve depolama şebeke değeri üzerinden konumlandırılır. 36–60 ay arasında ise senaryo tabanlı 5 yıl ileri planlama rutine oturur, afet ve tedarik şoklarıyla stres testleri yapılır, kısıtlar piyasa sinyaline dönüşür ve modüler şalt/trafo merkezi üretim hatları ölçeklenir.

Yönetişim: Tek merkez değil, tek dil

Böyle bir programın masa başında tek bir ekiple çözülmesi mümkün değil. Gerekli olan şey, “tek merkez” değil, “tek dil” yaklaşımı. TEİAŞ seviyesinde merkezi koordinasyon; standartların, veri dilinin ve ulusal dijital ikiz omurgasının belirlenmesi için kritik rol oynar. Bölgesel düzeyde ise EDAŞ şirketleri, OSB’ler ve üreticiler saha gerçekliğini ve uygulamayı üstlenir.
Bu yapının üçüncü ayağı bağımsız doğrulama olmalı. Model doğruluğunun kontrolü, olay sonrası öğrenme süreçleri ve performans denetimi, sistemin kendi kendini kandırmasını engeller. Böylece dijital ikiz, sadece içeride üretilen bir anlatı olmaktan çıkar, sahadaki gerçeklikle sürekli karşılaştırılan ve gerektiğinde düzeltilen bir referans haline gelir.

Depolama ve esneklik: Teknoloji değil, şebeke aracı

Depolama ve esnek talep, yalnızca “yeni teknoloji” olarak değil, doğrudan şebeke aracı olarak ele alınmalı. Depolama projeleri, sadece enerji arbitrajı için değil, şebeke değeri üzerinden konumlandırılmalı. Yani hangi noktada kurulduğunda hangi dar boğazı rahatlattığı, hangi “redispatch” maliyetini düşürdüğü ve hangi yatırım ihtiyacını ertelediği net olarak hesaplanmalı. Aksi takdirde depolama da, üretim gibi, bağlanamayan veya değeri düşük bir varlığa dönüşür.
Esneklik de benzer biçimde, sadece piyasa ürünü olarak değil, şebeke planlama ve işletmesinin ayrılmaz parçası olarak görülmeli. Talep tarafı katılımı, kritik bölgelerdeki yükleri belirli saatlerde geri çekerek hem kapasite hem de işletme güvenliği için gerçek bir araç olabilir. Bu da ancak dijital ikiz içinde, kısıtların ve sistem davranışının net görülebildiği bir çerçevede anlam kazanır.

Firecarrier pozisyonu: Herkes olmadıysa, olmadı

Bu yaklaşımın altını çizmek gerekiyor. Burada anlatılan çerçeve herkesin hoşuna gitmeyebilir, herkesin işine gelmeyebilir ve herkesin kolayca kabul edeceği bir çerçeve de olmayabilir. Bu, Firecarrier açısından bir problem değil. Çünkü bugün yaşanan sıkışmanın önemli kısmı, tam da “herkes mutlu olsun” diye an seçmemekten, kritik kararları ertelemekten kaynaklanıyor.
Evet, bu taslak başlangıç planının eksikleri olabilir. Evet, geliştirilmeye ihtiyacı vardır. Zaten olması gereken de bu. Yaşayan bir sistem, tanımı gereği sürekli revizyon ister. Ama olmayan tek şey beklemektir. “Bir sonraki plan döneminde bakarız” demek, sadece bir idari tercih değil, teknik bir risk üretimi olarak görülmeli. Elektrik sistemleri, akan zamana karşı en dayanıksız yapılardan biridir.

Firecarrier dosyası: Türkiye elektrik şebekesi, akış nerede kopuyor?

Firecarrier’ın ilk ana dosyası bu nedenle tek bir sorunun etrafında şekilleniyor: “Türkiye elektrik şebekesi: Akış nerede kopuyor?” Bu soru, üretim kapasitesi ya da teknoloji vitrini değil, akış mimarisi üzerinden soruluyor. Veri omurgasından dijital ikize, karar motorundan üç paralel programa ve 0–60 aylık zaman ufkuna kadar anlattığımız yapı, “bizim önerimiz” olarak kayda geçiyor.
Bu iskelet tek doğru iddiası taşımıyor, ancak şunu açıkça söylüyor. Eğer ortak veri dili kurulmazsa, dijital ikiz işletme biçimi haline gelmezse ve depolama ile esneklik şebeke değeri üzerinden konumlandırılmazsa, bugün konuştuğumuz üretim kapasitesi birkaç yıl içinde yeni bir tıkanma dalgasına dönüşecek. Zaman, an seçmektir. Seçilmeden bırakılan her an, daha maliyetli bir sonraki krizin altyapısını sessizce kurar.