UNDP 2025 Raporu: Yapay zeka çağında insani gelişme bir seçim

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı’nın (UNDP) 2025 İnsani Gelişme Raporu, insanlık için bir dönüm noktasına işaret eden çarpıcı bir tespitle başlıyor: Yapay zeka (AI) hızla ilerliyor, ancak insani gelişme küresel ölçekte duraksamış durumda.

Raporun önsözünde UNDP Yöneticisi Achim Steiner’ın da belirttiği gibi, “Yapay zeka geleceğimizi yeniden tanımlama vaadinde bulunurken, aynı zamanda zaten dengesiz bir dünyanın ayrımlarını derinleştirme riski taşıyor.”

Raporun başlığı bu çelişkiye ve acil eylem gerekliliğine işaret ediyor: “Bir Seçim Meselesi: Yapay Zeka Çağında İnsan ve Olasılıklar.” Teknoloji kaçınılmaz bir kader değil; bizim seçimlerimiz, onun insanlık için nasıl işleyeceğini, kimlere fayda sağlayacağını ve hangi değerleri yansıtacağını belirleyecek.

UNDP raporu, yapay zekayı yalnızca teknik bir yenilik değil, toplumsal kararların, politikaların ve insan failliğinin bir sonucu ve yansıtıcısı olarak ele alıyor. İnsanların hayatlarının her evresinde – erken çocukluktan yaşlılığa kadar – YZ ile nasıl etkileşim kurduğunu analiz ederek, bu teknolojinin etkisinin büyük ölçüde kontekste, erişime ve yapılan bilinçli seçimlere bağlı olduğunu vurguluyor.

UNDP’nin ana bulguları ve eylem çağrıları

• İnsani Gelişme Endeksi (İGE) küresel ölçekte yavaşlıyor ve eşitsizlikler Artıyor: 2020 sonrası beklenen toparlanma oldukça sınırlı kaldı. Küresel İGE değeri 2024’te rekor bir seviyeye ulaşsa da, yıllık artış oranı son 35 yılın en düşük seviyesinde. Rapor, bu durumun küresel sürdürülebilir kalkınma hedeflerine ulaşmayı daha da zorlaştırabileceğine dikkat çekiyor. Özellikle yüksek ve düşük İGE ülkeleri arasındaki farkların son dört yıldır yeniden açılıyor olması, endişe verici bir gelişme olarak öne çıkıyor (Rapor, Şekil O.2). Bu yavaşlama, dünyanın her bölgesini etkilemekte.
• Yapay zeka kullanımı hızla artıyor ve beklentiler yüksek: 21 ülkede (dünya nüfusunun %63’ünü temsil eden) 21.000’den fazla kişiyle yapılan kapsamlı bir ankete göre, İGE seviyesi ne olursa olsun, insanların yaklaşık üçte ikisi önümüzdeki bir yıl içinde eğitim, sağlık ve iş alanlarında yapay zeka kullanmayı bekliyor. Bu beklenti, YZ’nin hayatın her alanında giderek daha merkezi bir rol oynayacağını gösteriyor. Ancak bu artış, özellikle düşük ve orta gelirli ülkeler için hem büyük fırsatlar hem de dijital uçurumun derinleşmesi gibi riskler barındırıyor.
• Yapay zeka, insan failliği ve yanlılık riski: Rapor, YZ’nin karar alma süreçlerini otomatikleştirmesinin, insan failliğini (agency) nasıl etkilediğine ve mevcut eşitsizlikleri nasıl derinleştirebileceğine dair önemli uyarılarda bulunuyor. Özellikle YZ sistemlerinin geliştirildiği kültürel bağlamlar ve veri setlerindeki yanlılıklar, bu sistemlerin adil olmayan sonuçlar üretmesine yol açabilir. Örneğin, popüler büyük dil modellerinin (LLM) yanıtlarının, genellikle Batı kültürlerine ve çok yüksek İGE ülkelerinin perspektiflerine daha yakın olduğu, düşük İGE ülkelerinin kültürel ve dilsel çeşitliliğini yeterince yansıtmadığı belirtiliyor (Rapor, Şekil O.8).
• UNDP’den üç ana eylem alanı önerisi: Rapor, YZ’nin insani gelişmeye olumlu katkı sağlaması için üç stratejik yön belirliyor:
  • Tamamlayıcılık ekonomisi oluşturmak: YZ, insanın yerini almak yerine onu desteklemeli ve yeteneklerini artırmalı. Çünkü insanın yaratıcılığı, eleştirel düşüncesi ve etik muhakemesi, YZ’nin mekanik yeteneklerinin ötesinde, vazgeçilmez bir değer sunar. Politikalar, YZ’nin çalışanları güçlendirdiği ve insan failliğini kısıtlamadığı bir işbirliği modelini teşvik etmeli.
  • Amaç odaklı inovasyonu yönlendirmek: Teknoloji sadece kârlı veya verimli olmakla kalmamalı, aynı zamanda toplumsal fayda yaratacak ve adaleti gözetecek şekilde tasarlanmalı ve yönlendirilmelidir. Bu, YZ’nin geliştirilme sürecine etik ilkelerin ve insani gelişme hedeflerinin entegre edilmesini gerektirir.
  • Yetkinlik yatırımını önceliklendirmek: İnsanların bu hızlı teknolojik dönüşüm sürecinde güçlenmesi, YZ’yi etkin bir şekilde kullanabilmesi ve potansiyel risklerinden korunabilmesi için gerekli bilgi, beceri ve eleştirel düşünme yetkinliklerine sahip olmaları kritik öneme sahiptir.

Bu raporda sıkça geçen İGE (İnsani Gelişme Endeksi), ülkelerin sadece ekonomik büyüklüklerine değil; eğitim, sağlık ve yaşam kalitesi gibi insani alanlardaki ilerlemelerine göre yapılan bir sıralamadır. UNDP bu endeksi kullanarak ülkeleri “düşük”, “orta”, “yüksek” ve “çok yüksek” gelişmişlik düzeylerinde sınıflandırıyor. Türkiye, UNDP 2025 İnsani Gelişme Raporu’nda (2023 verileriyle) 0.853 İGE değeri ile 51. sırada yer alarak “çok yüksek insani gelişme” grubuna dahildir.

Yapay zeka kullanımı beklentileri (İGE gruplarına göre)

Kaynak: UNDP 2025 İnsani Gelişme Raporu, Şekil O.1

Yeşil Haber ne diyor?

Yapay zeka, insanı taklit etmemeli – onu tamamlamalı, onun ufkunu genişletmeli.

UNDP 2025 Raporu, çok temel bir soruyu, varoluşsal bir ikilemi gündemimize taşıyor: Yapay zeka, insanlığın kolektif kalkınmasına, bilgeliğine ve refahına bir kaldıraç mı olacak, yoksa mevcut adaletsizlikleri, güç dengesizliklerini ve eşitsizlikleri daha da mı derinleştirecek?

Bu soruyu biz de her gün soruyoruz. Ama aynı zamanda biliyoruz ki, bu sorunun cevabı belirsiz bir gelecekte değil — bugünün kodlarında, eğitilen algoritmalarda, seçilen veri setlerinde, geliştirilen anlatılarda ve benimsenen etik ilkelerde, yani bugünkü tercihlerimizde gizli.

Yapay zeka yalnızca teknik bir devrim değil; aynı zamanda anlamın, değerlerin ve insan olmanın ne demek olduğunun yeniden tanımlandığı derin bir dönüşümdür. Bu köklü ve geri döndürülemez dönüşümde, Yeşil Haber olarak biz teknolojinin pasif bir izleyicisi olmak yerine, onun etik pusulası, sorumlu bir eleştirmeni ve bilinçli bir anlatı mimarı olmayı hedefliyoruz.

Bizim yorumumuz

• “Seçim” Demek Sadece Kullanıcı Olmak Değil, Yön Veren Bir Aktör Olmaktır: YZ sistemlerinin kimin verisiyle eğitildiği, hangi kültürel değerleri yansıttığı ve kimin dilini konuştuğu hâlâ oldukça sınırlı ve merkezileşmiş durumda. UNDP raporunun da işaret ettiği gibi, popüler YZ modellerinin yanıtları genellikle Batı kültürlerine daha yakın. Bu teknolojik ve kültürel hegemonyanın sınırlarında kendi sesimizi duyurmak, farklı perspektifleri dahil etmek ve teknolojinin geleceğine etki etmek için orada olmamız, bu süreçlere aktif katılımımız şart.
• YZ’ye Sadece İş Gücü ve Verimlilik Aracı Olarak Bakmak Yetersizdir: Ana akım tartışmalar genellikle YZ’nin istihdam üzerindeki etkilerine odaklansa da, bizce asıl mesele, YZ’nin insanı mevcut işinden etmek yerine, ona yeni yetkinlikler kazandırması, farklı işlevlerle donatması, yaratıcılığını beslemesi ve daha anlamlı bir varoluşa imkân tanımasıdır. İnsanı salt bir üretim faktörü olarak görmek, insani gelişmenin ruhuna aykırıdır.
• İleriye Bakanlar İçin YZ Bir Araç Değil, Yeni Bir Dildir, Yeni Bir Düşünme Biçimidir: Kodlar, komutlar (prompt), algoritmik yapılar, arayüzler… Tüm bunlar artık fikirlerin, yaratıcılığın, bilginin ve toplumsal etkileşimin aktığı yeni nehir yataklarıdır. Biz bu nehirde sadece yüzmeyi değil, aynı zamanda bu nehrin yatağını, akış yönünü ve taşıdığı değerleri bilinçli bir şekilde şekillendirmeyi seçmeliyiz.

Sürdürülebilirlik ve ortak gelecek: YZ ile sınavımız

UNDP raporunun “seçim” vurgusu, sadece bugünkü insani gelişimi değil, aynı zamanda gezegenimizin ve toplumlarımızın uzun vadeli sürdürülebilirliğini de doğrudan ilgilendiriyor. Yapay zeka, iklim değişikliğiyle mücadeleden kaynak verimliliğine, biyolojik çeşitliliğin korunmasından afetlere karşı erken uyarı sistemleri geliştirmeye, döngüsel ekonomi modellerini hayata geçirmekten daha adil ve kapsayıcı şehirler tasarlamaya kadar sayısız alanda çözüm üretme ve pozitif dönüşüm yaratma kapasitesine sahip.

Ancak bu muazzam potansiyelin açığa çıkması, yalnızca teknolojik ilerlemeyle değil, aynı zamanda bu ilerlemenin ekolojik bilinçle, etik sorumlulukla, toplumsal adalet prensipleriyle ve uzun vadeli insan-merkezli bir bakış açısıyla yönlendirilmesiyle mümkün olacaktır. YZ sistemlerinin enerji tüketimi, elektronik atık sorunu ve algoritmik kararların çevresel etkileri gibi konular, sürdürülebilirlik tartışmalarının merkezinde yer almalıdır.

Yeşil Haber olarak, yapay zekayı sadece bir verimlilik ve kâr maksimizasyonu aracı olarak değil, aynı zamanda yaşanabilir bir ortak gelecek kurmak için stratejik bir kaldıraç olarak görüyoruz. Bu ortak ve zorlu yolculukta, sürdürülebilirlik artık uzak bir ideal ya da bir seçenek değil; kelimenin tam anlamıyla hayatı, uygarlığı ve gezegenimizi sürdürmenin yegâne yolu.

Ateşi taşıyanlar

Bugün bu ateşi taşımak; sadece bir teknolojiyi anlamak değil, onunla birlikte insan onurunu, adaleti, ekolojik dengeyi ve yaratıcılığı savunmaktır. Bu derin sorumlulukla ve sarsılmaz bir umutla ilerliyoruz.

“Bazı ekipler buna çoktan hazır. Biz, içimizde ateşi taşıyanlar olarak bu sürecin bir adım önündeyiz.”

Sizce yapay zeka insanlığı ileriye mi taşıyacak, yoksa eşitsizlikleri derinleştiren bir güç mü olacak? Yorumlarda düşüncelerinizi paylaşın.

Detaylı veri ve kaynaklar için UNDP 2025 İnsani Gelişme Raporu’na göz atabilirsiniz: hdr.undp.org

İlgili Haberler

• Zihinsel Sürdürülebilirlik: Yapay Zeka, Zaman ve Evrim
• Yapay Zekanın Karbon Ayak İzi: Derin Bir Bakış ve Geleceğe Dair Çıkış Yolu
• UEZ 2025 Sapanca’da Yeşil Ekonomi ve Yapay Zeka Gündemde
• Türkiye’deki Gençlerin Geleceği: Meslekler ve Dijital Dönüşümün Önemi